O skali problemów z jakimi współcześnie przychodzi się mierzyć w kontekście związków ergonomii ze stanem bezpieczeństwa i higieny pracy oraz skutkami zdrowotnymi wśród pracowników świadczy wiele opracowań i badań. Nie pozostawiają one złudzeń, że podczas kształtowania bezpiecznych i higienicznych warunków pracy powinno się kłaść znacznie większy nacisk na aspekty związane z ergonomią. Uwzględnianie wymagań ergonomicznych podczas kształtowania warunków pracy może w znaczący sposób ograniczać negatywne skutki zdrowotne wynikające ze sposobu wykonywania pracy, co szczególnie istotne znaczenie w kontekście postępującego starzenia się społeczeństwa.
Opracowanie własne na podstawie, European Working Conditions Surveys (EWCS) 2015.
Powyższy wykres (Rys. 1) obrazuje zmiany indeksu środowiska fizycznego na przestrzeni lat 2005-2015, złożonego się z 13 wskaźników związanych z określonymi zagrożeniami fizycznymi.
Istnieją wyraźne dowody, że choroby układu mięśniowo – szkieletowego (MSDs) są silnie powiązane z wykonywaną pracą, a w szczególności z jej fizycznymi aspektami takimi jak rodzaj i sposób wykonywanej pracy. Uznaje się, że przyczyny tych dolegliwości wynikają z materialnego środowiska pracy oraz organizacji systemów pracy. Jako fizyczne aspekty zwiększające ryzyko powstania dolegliwości układu mięśniowo – szkieletowego wymienia się:
- podnoszenie i przenoszenie ładunków i ludzi;
- wadliwe pozycje ciała przy pracy;
- częstą powtarzalność czynności;
- pracę wymagającą użycia siły;
- bezpośredni nacisk na tkanki ciała stres kontaktowy;
- drgania mechaniczne przenoszone na ciało.
Ergonomia – definiowanie przedmiotu i celów
Współcześnie funkcjonuje szereg definicji „ergonomii” jako nauki (a także ergonomii jako profesji). Proponuję trzy współczesne definicje, które doskonale wzajemnie się uzupełniają:
„Ergonomia jest nauką, która zajmuje się dopasowaniem warunków miejsca pracy i wymogów wykonywanej pracy do zdolności [potencjału] pracowników.” (United States Department of Health).
„Ergonomia polega na stosowaniu nauk biologicznych w połączeniu z naukami technicznymi w celu osiągnięcia optymalnego przystosowania do człowieka jego pracy w celu osiągnięcia korzyści, których miarą jest wydajność człowieka i poczucie dobrostanu.” (International Labour Organization)
„Ergonomia – ergonomika, dyscyplina wiedzy zajmująca się zasadami i metodami dostosowania warunków pracy do właściwości fizycznych i psychicznych człowieka, czyli takich konstrukcji urządzeń technicznych i kształtowania materialnego środowiska pracy, jakie wynikają z wymagań fizjologii i psychologii pracy.” (Encyklopedia Powszechna PWN)
Tak pojmowana ergonomia znajduje praktyczne zastosowanie w technicznych i menedżerskich aspektach kształtowania procesów pracy, w tym również w sferze bezpieczeństwa i higieny pracy. Przy czym przedmiotem ergonomii jest relacja układu człowiek – warunki pracy, w celu zapewnienia higieny, bezpieczeństwa i komfortu pracy, przy założeniu wysokiej sprawności procesu produkcyjnego. Zatem nie jest przedmiotem zainteresowania ergonomii jedynie człowiek lub tylko środowisko, lecz interakcje w układzie człowiek – warunki pracy oraz optymalizowanie tych relacji, tak aby skutkowały bezpieczeństwem i higieną podczas pracy, komfortem pracy oraz jej efektywnością, z uwzględnieniem szeroko pojmowanych efektów biologicznych, psychologicznych, społecznych, kulturowych, czy wreszcie ekonomicznych. Jeszcze inaczej rzecz ujmując można powiedzieć, że celem ergonomii jest osiągnięcie optymalnego poziomu współpracy pomiędzy człowiekiem a środkami pracy, tak, aby ta współpraca była skuteczna, bezpieczna i nie przynosiła uszczerbku dla zdrowia pracownika.
Ergonomia a BHP
Częstym błędem jest utożsamianie ergonomii jako obszaru wiedzy wykraczającego poza bezpieczeństwo i higienę pracy – funkcjonującego autonomicznie poza nimi. Natomiast w praktyce szczególny jest ten obszar ergonomii, który jest wspólny również dla bezpieczeństwa i/lub higieny pracy.
Fundamentalne zasady ergonomii
Definiowanie ergonomii w sposób przedstawiony wyżej pozwala wyróżnić trzy fundamentalne jej zasady, w tym również w kontekście bezpieczeństwa i zachowania zdrowia pracowników. Oto one:
I zasada ergonomii: Praktyczne podejście do ergonomii rozpatruje dopasowanie pomiędzy: człowiekiem / wyposażeniem którego używa w procesach pracy / i warunkami pracy.
II zasada ergonomii: Potencjał osoby (zdolności psychiczne, intelektualne i kulturowe), jej fizyczne cechy i nawyki zawodowe muszą być uznane i brane pod uwagę dla polepszenia warunków pracy.
III zasada ergonomii: Nawet wtedy, kiedy rozpatrywane są układy izolowane (np. człowiek konkretna maszyna) należy je w ostateczności odnieść do konkretnych warunków w sposób holistyczny.
Aspekty ergonomii w praktyce
Wszystkie powyższe aspekty ergonomii mogą mieścić się w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy. Jednakże z kilku powodów najważniejszy wymiar mają te aspekty, które wynikają z antropometrii
i biomechaniki, a więc te aspekty, których nieuwzględnianie w kształtowaniu procesów pracy może prowadzić do dolegliwości układu mięśniowo–szkieletowego.
A oto cztery podstawowe powody dlaczego tak ważny wymiar mają aspekty pracy, wynikające z antropometrii i biomechaniki:
- Praca ręczna i czynności powtarzalne niosą za sobą istotne zagrożenia;
- Zagrożenia powyższe występują powszechnie i są powodowane w głównej mierze przez ergonomiczne czynniki ryzyka;
- Dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego są powszechne;
- Koszty związane z tymi dolegliwości są ogromne;
- Większości problemów związanych z dolegliwościami układu mięśniowo–szkieletowego można zapobiegać.
Możliwości kontroli
Kontrola ergonomicznych czynników ryzyka jest ściśle związana z diagnozą ergonomiczną. Przy czym pojęcia diagnoza ergonomiczna nie należy utożsamiać z ergonomią, lecz należy pojmować jako zbiór działań w ramach tej dyscypliny, polegających na rozpoznawaniu, różnicowaniu i ocenianiu układu człowiek / obiekt techniczny / wykonywane zadanie. Zakres diagnozy ergonomicznej jest bardzo szeroki. W zakresie przedmiotowym może dotyczyć wszelkich interakcji jakie powstają w układzie człowiek / obiekt techniczny / wykonywane zadanie.
Podstawowym celem diagnozowania ergonomicznego jest określenie poziomu ergonomicznej jakości systemu człowiek / obiekt techniczny / wykonywane zadanie. W zakresie jakościowym proces ten może obejmować aspekty wydajności, uciążliwości, szkodliwości i bezpieczeństwa takiego systemu. W praktycznym podejściu zakres jakościowy diagnozy ergonomicznej możemy podzielić na dwa główne nurty:
- jakościowa diagnoza ergonomiczna;
- diagnoza ergonomicznych czynników ryzyka.
Jakościowa diagnoza ergonomiczna jest procesem diagnozowania pod względem wydajności, uciążliwości, szkodliwości i bezpieczeństwa systemu. Taka ocena systemu może być stosowana zarówno na etapie koncepcji (w fazie projektowania układu), jak i w fazie funkcjonowania układu.
Natomiast diagnoza ergonomicznych czynników ryzyka dotyczy jakości układu, i tych elementów jakościowych, które leżą w sferze higieny i/lub bezpieczeństwa. Tego rodzaju diagnoza pozwala
w końcowym efekcie na osądzenie czy dany układ może być przyczyną wypadków lub dolegliwości, a niekiedy również pozwala określić prawdopodobieństwo wystąpienia ww. negatywnych skutków dla zdrowia osoby wykonującej zadania w określonych warunkach.
Współcześnie opracowano wiele metod, dających możliwości kontroli poziomu bezpieczeństwa i higieny pracy w odniesieniu do ergonomicznych czynników ryzyka. Metody, te zostały opracowane w tym celu, aby dać możliwość ustalenia czy i w jakim stopniu mogą konkretne ergonomiczne czynniki powodować uszczerbek na zdrowiu pracowników. Znajomość tego rodzaju metod pozwala ponadto na przeprowadzenie prawidłowej oceny ryzyka zawodowego związanej z ergonomicznymi czynnikami ryzyka.
Z uwagi na rozległość tematu metod kontroli bezpieczeństwa i higieny pracy w odniesieniu do ergonomicznych czynników ryzyka, zostaną one omówione oddzielnie.
